Στις 8 Νοεμβρίου η Ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τη σύναξη των Αρχαγγέλων και όλων των ουρανίων αγγελικών δυνάμεων. Η έμφαση δίνεται στον πρωτοστάτη των αγγέλων, αρχάγγελο Μιχαήλ. Στην ακολουθία πού ψάλλεται κατά την ημέρα αυτή υπάρχουν τροπάρια πού αναφέρονται και στον άλλο μεγάλο αρχάγγελο, τον Γαβριήλ.
Ιδιαίτερα γνωστό και προσφιλή στο χριστιανικό κόσμο γιατί έφερε το μήνυμα της σαρκώσεως του Θεού στην υπεραγία Θεοτόκο κατά τον Ευαγγελισμό. Υπάρχουν και άλλοι ύμνοι, πού εγκωμιάζουν όλους τους αγγέλους. Στον αρχάγγελο Μιχαήλ όμως επιφυλάσσονται ιδιαίτερα εγκώμια. Τα περισσότερα τροπάρια αναφέρονται σʹ αυτόν και το συναξάριο της ημέρας μόνο γιʹ αυτόν ομιλεί, απαριθμώντας τις εμφανίσεις του, πού αναγράφονται στην Παλαιά Διαθήκη και τον πρωτεύοντα ρόλο του στον αγγελικό κόσμο, την ιστορία και προστασία του λαού του Θεού.
Και κατακλείει «Γιʹ αυτό και εμείς τον προβάλλουμε, σαν προστάτη και φύλακα τής ζωής μας και γιορτάζουμε την πάνσεπτη του πανήγυρη σήμερα, παρακαλώντας με την προστασία και την πρεσβεία του να βρούμε στη ζωή αυτή, απολύτρωση από τις δύσκολες περιστάσεις και να αξιωθούμε στον μέλλοντα αιώνα την επουράνια χάρη και στάση».
Είναι σαφές ότι την ήμερα αυτή γιορτάζεται κύρια ο αρχάγγελος Μιχαήλ και οι άλλοι αρχάγγελοι και άγγελοι προστέθηκαν εκ των υστέρων, τρόπον τινά συνειρμικά, για να πλαισιώσουν το πρώτο και κύριο αρχαγγελικό πρόσωπο.
Χωρίς να σημαίνει υποτίμηση του Γαβριήλ ή των άλλων αρχαγγέλων και αγγέλων και χωρίς να μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει ως ανεπιτυχή τη μεταγενέστερη έμπνευση να μετατραπεί η σύναξη προς τιμήν του Μιχαήλ σε συλλογική αγγελική γιορτή, που έλειπε από το εορτολόγιο ως τότε θα πρέπει να υπογραμμίσει το λαϊκό αισθητήριο και την απρόσωπη εμμονή στην αρχαία παράδοση του πληρώματος της Εκκλησίας. Έτσι, παρά τη «θεολογική» για να τη χαρακτηρίσουμε έτσι, παρέμβαση για τη θεματολογική διεύρυνση της εορτής για το λαό ή 8η Νοεμβρίου έμεινε σαν γιορτή του «Ταξιάρχη», του «Αρχιστράτηγου» του κατʹ εξοχήν δηλαδή μαχητικού, για να μην πούμε πολεμικού αρχάγγελου.
Η ευρύτατα διαδεδομένη στη Λέσβο χρήση του ονόματος Στρατής και Στρατία προς τιμήν του Ταξιάρχη, αλλά και των άλλων ονομάτων πού περισσότερο ή λιγότερο για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιούνται (Μιχαήλ ‐ εξελληνισμένο Μιχαήλος ‐ Ταξιάρχης, Άγγελος και τα θηλυκά τους), συνιστούν μια μόνο πτυχή της ευλάβειας προς αυτόν του νησιού, αλλά και ευρύτερα όλης της Αιολικής περιοχής. Το άλλο σκέλος αποτελούν οι ναοί πού είναι αφιερωμένοι σʹ αυτόν. Στην επαρχία Μηθύμνης, που έχει τη σχετική πρωτοπορία, επτά από τους τριάντα επτά ενοριακούς της ναούς, δηλαδή περίπου το 1 /5 είναι ναοί των Ταξιαρχών. Στην επαρχία Μυτιλήνης το σχετικό ποσοστό πέφτει, γιατί τρεις μόνο από τους εξήντα οκτώ ενοριακούς της ναούς τιμώνται στο όνομα των Ταξιαρχών, αναπληρώνεται όμως από τα περισσότερα σαράντα παρεκκλήσια και εξωκλήσια, που είναι αφιερωμένα στον Ταξιάρχη (Αστράτηγο ή Αϊ‐Στράτη). Στο σύνολο δε των ενοριακών ναών όλου του νησιού το ποσοστό ανεβαίνει και πάλι σχεδόν στο 1/10, αφού στους εκατόν πέντε ενοριακούς ναούς οι δέκα είναι των Ταξιαρχών. Το αξεπέραστο πρωτείο διεκδικούν τα μοναστήρια του νησιού από τις πέντε «εν ενεργεία» μονές, Λειμώνος, Πιθαρίου, Μυρσινιώτισσας, Υψηλού και Αγίου Ραφαήλ, οι δύο πρώτες είναι του αρχαγγέλου Μιχαήλ, δηλαδή ποσοστό 40%!
Σ’ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στον «Ποιμένα» (τεύχος Δεκεμβρίου 1991 και Ιανουαρίου 1992) με τίτλο «Λεσβιακό Εορτολόγιο», πού ήταν ανάπτυξη μιας διαλέξεως πού δόθηκε στην Ένωση Λεσβίων Θεσσαλονίκης στις 17 Νοεμβρίου 1991, κατά τον εορτασμό των ελευθερίων της Λέσβου από την εκεί Λεσβιακή παροικία, έγινε αναφορά και στην τιμή του αρχάγγελου Μιχαήλ στο νησί και επιχειρήθηκε κάποια ερμηνεία της. Να αντικατέστησε την τιμή του Απόλλωνα, όπως υποστηρίχθηκε παλαιότερα; Να προέρχεται από τη Μικρά Ασία και ιδιαίτερα από την περιοχή των Κολοσσών, όπου ήδη από την αποστολική εποχή έχουμε ενδείξεις για την έξαρση της τιμής των αγγέλων, στη δε βυζαντινή περίοδο τον περίφημο ναό πού συνδέεται με το εν Χώνες θαύμα του αρχάγγελου Μιχαήλ;
Σʹ αυτό τιμάται ο ναός στο Καστέλι της Αγιάσου (6 Σεπτεμβρίου). Να έχει κάποια σχέση με τη Μονή Δοχειαρίου του Αγίου Όρους ή κάποιο μετόχι της στο νησί; Αφού το θαύμα πού συνδέεται με την παράδοση της Μονής αυτής εικονίζεται στο αρχαίο προσκύνημα του Μανταμάδου, στο υπόλειμμα της τοιχογραφίας πού σώζεται πάνω από την ανάγλυφη εικόνα του. Η μήπως συνδέεται με την πανάρχαιη κοιτίδα της λατρείας της λεσβιακής τριάδας, τον ναό των Μέσων; Δελεαστική ή τελευταία αυτή υπόθεση, άλλα δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί.
Το «εύδειλον τέμενος μέγα ξύνον», κατά τον ποιητή Αλκαίο, το κοινό ιερό της από αιώνων τριαδικής λεσβιακής λατρείας, ιδρυμένο στην καρδιά του νησιού και συνδεδεμένο με αρχαιότατους μύθους και παραδόσεις, σεβάστηκαν οι χριστιανοί πια Λέσβιοι και το μετέτρεψαν σε ναό της νέας τους θρησκείας. Ο βυζαντινός ναός πού διαδέχθηκε την παλαιοχριστιανική βασιλική ήταν αφιερωμένος στον αρχάγγελο Μιχαήλ.
Ό,τι συνέβη με την εορτή, συμβαίνει και με τους ναούς των αρχαγγέλων. Από ναοί κτισμένοι προς τιμήν του Μιχαήλ, φέρονται ως ναοί των «παμμεγίστων Ταξιαρχών» ή «των Ασωμάτων», χωρίς να πάψει ποτέ ο ευσεβής λαός να τους ονομάζει, να τους θεωρεί και να τους ευλαβεί ως ναούς του «Ταξιάρχη», δηλαδή του Μιχαήλ. Η μνήμη του λαού αποδεικνύεται πιο σταθερή από την κρίση των «λογίων». Και μια και ο λόγος γιʹ αυτούς, χωρίς και πάλι διάθεση κακολογίας τους, δεν θα μπορούσε να συγχωρήσει κανείς τη «λόγια» και πάλι παρέμβαση τους στην λαϊκή τιμή του αρχάγγελου Μιχαήλ, όταν αλλοιώνουν ή προσπαθούν να αλλοιώσουν, τη λαϊκή ονοματολογία πού αφορά σʹ αυτόν. Θεωρούν δηλαδή, λίγο‐πολύ, βαρβαρικό το λαϊκό όνομα «Στρατηγός» ‐ «Στρατήγης» ‐ «Στρατής» ή «Στρατηγούλα» ‐ «Στρατία», πού δίδεται προς τιμήν και μόνο του αρχάγγελου Μιχαήλ του Αρχιστρατήγου των ουρανίων στρατιών.
Ψάχνοντας δε να βρούν τη «λόγια» ετυμολογία του, νόμισαν ότι την βρήκαν στο «Ευστράτιος» ‐ «Ευστρατία». Έτσι τους επωνύμους του αρχάγγελου ‐ στρατηγού, τους «εξελλήνισαν» μεταγράφοντας τους σε άλλο προστάτη άγιο, πού γιορτάζει στις 13 Δεκεμβρίου, τον μάρτυρα Ευστράτιο, «σκρινάριο» δηλαδή γραμματέα («χαρτοφύλακα») της δουκικής τάξεως, πολιτικό και όχι τουλάχιστον στρατιωτικό πρόσωπο (στρατηγό). Η παθητική απάντηση του λαού ήταν η αναμενόμενη. Παρατρέχοντας το ψευδοπρόβλημα και αγνοώντας τη λανθασμένη λύση του, εξακολουθεί να βαφτίζει τα παιδιά του προς τιμήν του αρχιστρατήγου Μιχαήλ, δίνοντάς τους το όνομα της δικής του κατασκευής, και να εορτάζει, όχι στις 13 Δεκεμβρίου τον άγνωστο γι’ αυτούς άγιο, αλλά τον επώνυμο τους Αρχιστράτηγο στις 8 Νοεμβρίου.
Σήμερα κείτεται σε ερείπια, όπως και ο ειδωλολατρικός ναός, πάνω στον οποίον ήταν κτισμένος. Τον 17ο όμως αιώνα ήταν «σώος» ακόμα, κέντρο προσκυνήματος «του θείου ταξιάρχου Μιχαήλ…ποιών θαύματα καθ’ εκάστην», κατά τον Μηθύμνης Γαβριήλ («Περιγραφή της Λέσβου» 31). Με τον ιερό αυτό τόπο είχαν συνδεθεί τώρα νέοι ιεροί θρύλοι, πού αναφερόταν στην αρχή του χριστιανισμού στη Λέσβο. Εκεί ο απόστολος Παύλος, πάντα κατά τους θρύλους αυτούς, έδωσε τη νικηφόρα μάχη κατά της ειδωλολατρείας. Φόνευσε με την προσευχή του τον φοβερό δράκοντα πού δεν άφηνε άνθρωπο να περάσει από εκεί. Οι ιεροί τόποι δεν αλλάζουν εύκολα όνομα. Είναι πολύ πιθανό ότι και η παλαιοχριστιανική βασιλική εκτιμάτο επʹ ονόματι του αρχάγγελου Μιχαήλ. Άν έτσι έχουν τα πράγματα, ο ναός των Μέσων πρέπει να είναι ή αρχαιότερη κοιτίδα της τιμής του Ταξιάρχη στο νησί, διάδοχος της λατρείας της λεσβιακής ειδωλολατρικής τριάδας; Η ερήμωση του ιερού τόπου αργότερα, ίσως και ή ανάδειξη της Μονής Λειμώνος σε νέο προσκυνηματικό κέντρο της περιοχής, λειτούργησαν εις βάρος του προσκυνήματος των Μέσων. Τελικά στον αφανή αυτόν ανταγωνισμό υπερίσχυσε η τιμή του Ταξιάρχη του Μανταμάδου με την εντυπωσιακή αρχαία ανάγλυφη εικόνα του και προπαντός με την ευκολότερη προσπέλαση των προσκυνητών της όλης Αιολικής περιοχής, όπου επίσης ανθούσε ή τιμή του αρχάγγελου. Ο αρχαιότερος ναός των Κυδωνιών και ο μητροπολιτικός ναός των Μοσχονησίων ήταν αφιερωμένοι σʹ αυτόν, προσκυνητές δε από όλη αυτή την περιοχή ερχόταν να τιμήσουν τον Ταξιάρχη, πού γεωγραφικά ήταν πάλι στο «μέσον» της Αιολίδος.
Οι ιστορικές και πολιτικές συνθήκες άλλαξαν ριζικά στις αρχές του αιώνα μας. Ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου από το «μέσον» του Αιολικού κόσμου βρέθηκε στο απώτατο άκρο, όχι μόνο του Αιολικού, αλλά όλου του χριστιανικού κόσμου. Ένα είδος ακρίτα, φύλακα και φρουρού των συνόρων, όπως τον εικονίζει η ανάγλυφη εικόνα του. «Και γαρ εστίν αυτή ψηλαφητή άπασα, κεφαλήν και σώμα και χείρες μετά ρομφαίας και Πτερύγων έχουσα , ώσπερ μαχητής φοβερότατος», για να θυμηθούμε την «Περιγραφή της Λέσβου» του Γαβριήλ (§ 40). Πρόκειται άραγε μόνο για μια ευσεβή σκέψη;
Ασφαλώς όχι. Έτσι δίδαξε ή χάρη του Ταξιάρχη όταν κατά την ημέρα της εορτής του, την 8η Νοεμβρίου του 1912, απελευθερωνόταν το νησί. Δεν ήταν προμελετημένο ούτε σκηνοθετημένο. Ήταν ένα δώρο του Αρχιστρατήγου, στο πρόσωπο του οποίου στρεφόταν δυο χιλιάδες σχεδόν χρόνια ή ευλαβική τιμή γενεών και γενεών λεσβίων από την ημέρα του εκχριστιανισμού τους. Είναι η βεβαίωση ότι στέκεται φρουρός όχι στη μέση, αλλά στην άκρη του νησιού στο ακρότατο σημείο χωρισμού, αλλά και επαφής των δύο κόσμων. Αυτό το στρατηγικό σημείο ως αρχιστράτηγος είχε επιλέξει και εκεί προγινώσκοντας τα μέλλοντα να συμβούν, είχε στρατοπεδεύσει μεταναστεύοντας από τα Μέσα, σε ανύποπτο ακόμα για εμάς τους κοινούς ανθρώπους χρόνο.
Comments